خواص بی‌نظیر برگ درخت مسواک پزشک بیابان که عاشق نمک است

درخت توچ که با نام‌های «ون» یا «درخت مسواک دندان» نیز شناخته می‌شود و در بلوچستان به آن «پیر» می‌گفتند، درختی همیشه‌سبز و بومی مناطق خشک و نیمه‌خشک آسیای جنوبی و بخش‌هایی از آفریقاست. این گیاه از خانواده‌ی Salvadoraceae است و در زمین‌های شور و خشک که بسیاری از گیاهان دیگر توان رشد ندارند، به‌خوبی می‌روید. 

درخت مسواک دندان از دیرباز در فرهنگ‌های بیابانی به‌عنوان منبعی برای دارو، غذا و حتی ابزار بهداشت دهان نقش حیاتی داشته است و هنوز هم یکی از ارزشمندترین گونه‌های مقاوم در برابر خشکسالی به‌شمار می‌رود. 

به گزارش راز بقا، درخت توچ معمولاً بین ۳ تا ۶ متر ارتفاع دارد و تاجی گسترده با برگ‌های سبز و متراکم ایجاد می‌کند. برگ‌های آن کوچک، چرمی و بیضی‌شکل‌اند تا تبخیر آب را کاهش دهند. پوست تنه خاکستری مایل به قهوه‌ای و نسبتاً زبر است و هنگام بریدن بویی معطر از خود متصاعد می‌کند. 

گل‌های کوچک و سفید مایل به سبز این درخت در فصل گرما شکوفا می‌شوند و سپس میوه‌هایی گرد و کوچک به رنگ بنفش یا قرمز پدید می‌آورند. 

زیستگاه طبیعی این گونه شامل هند، پاکستان، ایران، عربستان و بخش‌هایی از شرق آفریقاست. توچ در خاک‌های شنی و شور به‌خوبی رشد می‌کند و از معدود درختانی است که می‌تواند در برابر خشکی و شوری شدید دوام بیاورد. ریشه‌های عمیق و گسترده‌ی آن مانع فرسایش خاک می‌شوند و به ذخیره‌ی آب زیرزمینی کمک می‌کنند؛ ازاین‌رو، این درخت نقشی مهم در جلوگیری از بیابان‌زایی دارد. 

درخت توچ قرن‌هاست که در طب سنتی و زندگی روزمره‌ی جوامع محلی جایگاه ویژه‌ای دارد. شاخه‌های جوان آن به‌عنوان مسواک طبیعی یا «چوب مسواک» استفاده می‌شوند؛ سنتی که قدمتی هزاران‌ساله دارد. مواد ضدباکتری طبیعی موجود در چوب و پوست آن به پاک‌سازی دهان و تقویت لثه‌ها کمک می‌کنند و به همین دلیل، نام «درخت مسواک دندان» برایش انتخاب شده است.

برگ‌های درخت توچ خوراکی‌اند و در برخی مناطق در زمان کمبود غذا، پخته یا خام مصرف می‌شوند. این برگ‌ها سرشار از مواد مغذی و دارای خاصیت ضدالتهابی‌اند. پوست و ریشه‌ی درخت نیز در طب سنتی آیورودا و یونانی برای درمان بیماری‌های پوستی، رماتیسم و مشکلات گوارشی کاربرد دارد. میوه‌ی آن طعمی شیرین و تند دارد و گاه به‌صورت تازه خورده می‌شود یا برای تهیه‌ی نوشیدنی‌های محلی از آن استفاده می‌گردد.

از دانه‌های درخت توچ روغنی استخراج می‌شود که ارزش دارویی و صنعتی دارد. این روغن سرشار از اسید اولئیک است و گاه در پخت‌وپز به‌جای روغن زیتون به کار می‌رود. همچنین در تولید صابون، لوازم آرایشی و درمان زخم‌ها و عفونت‌های پوستی مصرف می‌شود.

درخت توچ علاوه بر ارزش دارویی، از نظر زیست‌محیطی نیز اهمیت بالایی دارد. این درخت سایه، پناه و غذا برای بسیاری از پرندگان و جانوران بیابانی فراهم می‌کند. گل‌های آن منبع شهد برای زنبور‌ها هستند و به تولید عسل در مناطق خشک کمک می‌کنند. میوه‌های آن نیز خوراک دام و حیات‌وحش در فصل‌های خشک محسوب می‌شود.

در فرهنگ روستایی و عشایری، درخت توچ نماد پایداری و مقاومت در برابر شرایط سخت طبیعت است. مردم اغلب آن را در کنار خانه‌ها، زیارتگاه‌ها یا مراتع می‌کارند تا نشانه‌ای از دوام و برکت باشد. در طرح‌های جنگل‌کاری و احیای زمین‌های بیابانی، ون به‌عنوان گونه‌ای کلیدی معرفی شده است؛ زیرا توانایی بالایی در تحمل شوری و کم‌آبی دارد و به بازسازی پوشش گیاهی مناطق خشک کمک می‌کند. 

مسواک طبیعی: شاخه‌های درخت توچ حاوی ترکیبات ضدباکتری مانند «سالوادرین» و «تری‌متیل‌آمین» هستند که بدون نیاز به خمیر دندان، دهان را تمیز می‌کنند. 

روغن شبیه زیتون: روغن استخراج‌شده از دانه‌های توچ از نظر ترکیب شیمیایی بسیار شبیه روغن زیتون است و در برخی بازار‌های محلی به‌عنوان جایگزینی ارزان‌تر فروخته می‌شود.

عاشق نمک: درخت توچ برخلاف بیشتر گیاهان، در خاک‌های شور نه‌تنها می‌میرد بلکه رشد بهتری دارد؛ به همین دلیل به آن «دوست‌دار نمک» می‌گویند. 

پناهگاه جانوران: تنه‌های توخالی درختان قدیمی توچ محل زندگی پرندگان، خزندگان و پستانداران کوچک است و هر درخت به‌نوعی یک اکوسیستم کوچک محسوب می‌شود. 

نماد معنوی: در باور‌های بومی، کاشت درخت ون موجب رونق و حفاظت از خانواده در برابر خشکسالی می‌شود. پزشک بیابان: ریشه‌های این درخت با آزادسازی مواد معدنی به بهبود کیفیت خاک کمک می‌کنند و زمینه‌ی رشد سایر گیاهان را در اطراف خود فراهم می‌سازند.