میوه نان؛ میوه گرمسیری که به آرد و نان و چیپس تبدیل می‌شود ؛میوه‌ای کمیاب و شگفت‌انگیز در چند محله قدیمی تهران

میوه نان (Breadfruit) یکی از شگفت‌انگیزترین درختان گرمسیر است که به خاطر میوه‌های بزرگ و نشاسته‌ای‌اش که هنگام پخت شبیه نان می‌شوند، چنین نامی گرفته است. این درخت بومی اقیانوسیه جنوبی است و امروزه در سراسر مناطق گرمسیری جهان کشت می‌شود. 

 میوه نان قرن‌هاست که به عنوان منبعی حیاتی از غذا، دارو و فرهنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد. درخت میوه نان با برگ‌های پهن و سبز خود نمادی از فراوانی است و در عین حال، الگویی از کشاورزی پایدار به شمار می‌رود.

به گزارش راز بقا، درخت میوه نان از خانواده‌ی Moraceae است؛ همان خانواده‌ای که میوه‌هایی مانند جک‌فروت و انجیر را شامل می‌شود. این درخت معمولاً بین ۱۵ تا ۲۵ متر ارتفاع دارد و برگ‌های بزرگ و براق با بریدگی‌های عمیق تولید می‌کند. میوه آن گرد یا بیضی‌شکل است، بین ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر طول دارد و پوستی سبز و زبر دارد که هنگام رسیدن به زردی می‌گراید. درون آن بافتی کرمی و غنی از نشاسته وجود دارد که هم به‌عنوان میوه و هم به‌عنوان سبزی قابل استفاده است. 

درخت میوه نان در مناطق گرم و مرطوب با خاک‌های زهکشی‌شده و نور کافی رشد می‌کند. این درخت پس از استقرار، مقاومت بالایی در برابر خشکسالی دارد و می‌تواند صد‌ها میوه در سال تولید کند؛ عاملی که آن را به منبعی پایدار برای امنیت غذایی در جزایر گرمسیری تبدیل کرده است.

درخت میوه نان به‌راحتی از طریق پاجوش‌ها تکثیر می‌شود و نیازی به بذر ندارد که این ویژگی در کشاورزی معیشتی بسیار ارزشمند است.

علاوه بر میوه، همه بخش‌های درخت کاربرد دارند: برگ‌ها به‌عنوان خوراک دام، شیره سفیدرنگ تنه برای تهیه چسب طبیعی و چوب سبک، اما محکم آن برای ساخت قایق و ابزار‌های سنتی در جزایر اقیانوس آرام استفاده می‌شود.

بمیوه نان بیش از سه هزار سال است که بخشی اساسی از رژیم غذایی مردم جزایر اقیانوس آرام بوده است. این میوه سرشار از کربوهیدرات‌های پیچیده، فیبر و مواد معدنی ضروری مانند پتاسیم، منیزیم و آهن است. هنگام پخت، بافتی مشابه نان یا سیب‌زمینی دارد و می‌توان آن را به روش‌های گوناگون از جمله پختن، سرخ کردن، کباب کردن یا بخارپز کردن مصرف کرد.

از نظر فرهنگی، میوه نان فقط غذا نیست بلکه مفهومی نمادین و مقدس دارد. در بسیاری از اسطوره‌های پولینزی، از آن به عنوان درختی یاد می‌شود که نیاکان در قالب آن متجلی شده‌اند تا نسل‌های آینده از گرسنگی نجات یابند. 

در قرن هجدهم، با سفر کاپیتان ویلیام بلی (William Bligh) و ماجرای معروف شورش بر کشتی بونتی، میوه نان به کارائیب راه یافت و به غذایی اصلی در آن منطقه تبدیل شد. امروزه، میوه نان بار دیگر مورد توجه جهانی قرار گرفته است. زیرا به عنوان غذایی پایدار و مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی می‌تواند نقشی کلیدی در مبارزه با گرسنگی جهانی ایفا کند.

میوه نان علاوه بر ارزش غذایی، در حفظ تعادل اکولوژیک نیز نقش چشمگیری دارد. سایه گسترده‌ی درخت از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند و ریشه‌های عمیق آن باعث بهبود ساختار و رطوبت خاک می‌شوند. چون این درخت چندساله است، نیازی به کاشت مجدد سالانه ندارد و در نتیجه اثرات زیست‌محیطی کمتری نسبت به محصولات فصلی مانند برنج یا ذرت دارد.

از نظر اقتصادی نیز این گیاه فرصت‌های زیادی برای جوامع محلی فراهم می‌کند. می‌توان میوه نان را به آرد، چیپس یا محصولات پخته‌شده تبدیل و به بازار‌های جهانی صادر کرد. به‌ویژه به‌عنوان جایگزینی بدون گلوتن برای گندم، محبوبیت زیادی یافته است. همچنین درخت میوه نان با فراهم‌کردن پناهگاه و غذا برای حشرات، پرندگان و پستانداران کوچک، به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند.

در کشاورزی مدرن پایدار، میوه نان نمونه‌ای عالی از یک محصول چندمنظوره، مقاوم و پر‌بازده است که هم با نیاز‌های تغذیه‌ای انسان و هم با حفظ محیط زیست سازگار است.

میوه نان در ایران نیز زمانی وجود داشت و مردم مناطقی نیز از حضور آن در هفتاد یا هشتاد سال بپیش خبر دادند. ماجرا از شناسایی میوه‌ای کمیاب و شگفت‌انگیز در چند محله قدیمی تهران، از جمله یافت‌آباد و نازی‌آباد آغاز شد. بیشتر ساکنان این مناطق حتی نام این گیاه را نمی‌دانستند و تنها از زبان پدران و پدربزرگان خود شنیده بودند که حدود هفت تا هشت دهه پیش، برخی مهاجران خارجی نهال‌های این گیاه را با خود به تهران آورده و در گوشه‌و‌کنار محله‌هایشان کاشته‌اند.

در روایت قدیمی‌ها آمده که در دوران قحطی بزرگ، زمانی که گندم و آرد کمیاب شده بود، اهالی تهران به‌ویژه مهاجرانی که راز این گیاه را می‌دانستند از میوه‌ی آن برای تهیه‌ی نان استفاده می‌کردند. گفته می‌شود آرد حاصل از آن طعمی شیرین و خاص داشته و در آن روز‌های سخت، نجات‌بخش بسیاری از خانواده‌ها بوده است.

ما نیز برای نخستین بار با این درختان نادر در نازی‌آباد، در محدوده‌ی سیلوی قدیمی تهران روبه‌رو شدیم. درختانی تنومند با میوه‌هایی عجیب و زیبا، شبیه توپ‌های سبزرنگی در اندازه‌های مختلف. همین شباهت باعث شده تا بچه‌ها در اوایل تابستان، وقتی میوه‌ها به اندازه‌ی مناسب می‌رسند، آنها را برای بازی‌های محلی مانند هفت‌سنگ استفاده کنند.

هرچند در گذشته میوه‌ی درخت نان جایگاهی حیاتی در سفره‌های مردم داشت، اما امروز دیگر کسی از آن برای تهیه‌ی نان یا خوراک استفاده نمی‌کند. این میوه‌های سبز و ارزشمند، به‌جای آن‌که در چرخه‌ی خوراکی مردم قرار بگیرند، تنها در زمین‌های خاکی و بازی‌های کودکانه هدر می‌روند. شاید اگر پژوهشگران و کشاورزان شهری دوباره به خواص این درخت فراموش‌شده بپردازند، درخت نان بتواند دوباره به یکی از عناصر ارزشمند و بومی تهران تبدیل شود.

میوه نان تنها یک میوه گرمسیری معمولی نیست؛ ویژگی‌های عجیب زیادی دارد که آن را از دیگر گیاهان متمایز می‌کند. برای مثال، برخلاف نامش، میوه نان در واقع یک توت غول‌پیکر است! این میوه از صد‌ها گل ریز تشکیل می‌شود که در کنار هم رشد کرده و به یک میوه واحد تبدیل می‌شوند؛ مشابه فرآیند تشکیل آناناس. 

زمانی که میوه نان پخته می‌شود، بویی از خود متصاعد می‌کند که ترکیبی از نان تازه و سیب‌زمینی پخته است، و همین ویژگی دلیل نام‌گذاری آن است. شیره سفید و چسبناک درون آن، در گذشته برای به دام انداختن پرندگان و حتی به عنوان چسب طبیعی استفاده می‌شد. درخت میوه نان بیش از ۵۰ سال عمر می‌کند و هر سال تا ۲۰۰ میوه تولید می‌نماید؛ به همین دلیل یکی از پربارترین درختان خوراکی در جهان است. 

برخی از میوه‌های آن تا ۱۰ کیلوگرم وزن دارند. جالب‌تر اینکه این گیاه نقشی در تاریخ هم دارد: مأموریت کاپیتان بلی برای انتقال میوه نان از تاهیتی به کارائیب منجر به یکی از مشهورترین شورش‌های دریایی تاریخ شد. 

افزون بر این، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افزایش دمای جهانی ممکن است باعث افزایش بازده این گیاه شود، ویژگی‌ای نادر و حیرت‌انگیز در میان گیاهان خوراکی.