اطلاعیه مهم برای بیمه شدگان تامین اجتماعی ؛ شرایط جدید و مزایای بهره مندی از انواع بیمه های اجتماعی
شرایط بازنشستگی در بیمۀ اختیاری با سایر بیمهها، از جمله بیمۀ اجباری یکسان است.
مولف
: محسن کریمی
ایران در مسیر توسعۀ نظام تأمین اجتماعی، تجربهای چند دههای دارد و امروز این نظام به یکی از ارکان اصلی رفاه خانوادهها تبدیل شده است. تأمین اجتماعی، بازنشستگی و بیمههای درمانی، نهتنها بخش جداییناپذیر زندگی خانوارها به شمار میروند، بلکه شاخصی برای ثبات اقتصادی و آرامش روانی افراد محسوب میشوند. در گذشتهای نهچنداندور، بیشتر خانوادهها حتی درکی از خدمات تأمین اجتماعی نداشتند و تصویری از اهمیت آن در ذهنشان وجود نداشت، اما تغییرات عمیق اقتصادی، تحولات بازار کار و پیچیدگی روابط میان کارگر و کارفرما ضرورت بیمۀ اجتماعی را برجسته کرده است.
دراینمیان، بیمۀ اختیاری نقش ویژهای دارد. این نوع بیمه که طبق بند «ب» مادۀ ۴ قانون تأمین اجتماعی اجرا میشود، برخلاف بیمۀ اجباری نیازی به احراز اشتغال ندارد و متقاضی میتواند داوطلبانۀ آن را انتخاب کند. بیمۀ اختیاری، مسیر ادامۀ سابقۀ بیمهای افرادی را فراهم میکند که پیشتر تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی بودهاند و اکنون قصد دارند شرایط بازنشستگی خود را تکمیل کنند. در مقابل، بیمۀ اجباری مشمولانی دارد که طبق مادۀ ۱۴۸ قانون کار، کارفرما موظف به بیمه کردن آنهاست و فرد نقشی در انتخاب یا نحوۀ پرداخت حق بیمه ندارد. بیمه اختیاری، فرصتی طلایی برای کسانی است که شغل مشخص یا کارفرما ندارند تا با تصمیم شخصی، امنیت مالی و رفاهی خود و خانواده را تضمین کنند. بیمۀ اختیاری پلی است میان گذشته بیمهای افراد و آیندهای مطمئن؛ جایی که ارادۀ شخص، نقش اصلی را در ایجاد پشتوانۀ اجتماعی ایفا میکند و هر فرد میتواند مسیر مستقلی برای تأمین آیندۀ خود بسازد.
کسانی که بخواهند این نوع بیمه را انتخاب کنند میبایست دارای شرایط زیر باشند:
الف- شرط سنی: متقاضی باید حداقل ۱۸ سال سن و حداکثر ۵۰ سال سن داشته باشد. اگر سن او بیش از ۵۰ سال باشد، بهازای هر سال افزایش سن باید دارای سابقه باشد. یعنی اگر ۵۵ سال سن دارد، باید ۵ سال سابقه قبلی داشته باشد.
ب- سابقه: متقاضی بیمۀ اختیاری باید حداقل ۳۰ روز سابقه قبلی داشته باشد تا بتواند از این بیمه استفاده کند.
قانون تأمین اجتماعی بهسبب جامعیت و فراگیری خود، از قوانین عام و بنیادین کشور بهشمار میرود و ظرفیت آن را دارد که تمامی گروههای اجتماعی و آحاد جامعه را زیر چتر حمایتهای بیمهای قرار دهد. این قانون هیچ مانعی برای بهرهمندی افراد ایجاد نکرده و هر کسی، فارغ از وضعیت شغلی یا اجتماعی خود، میتواند با پرداخت حق بیمه، از خدمات سازمان بهرهمند شود. بههمیندلیل تأمین اجتماعی نهتنها بهعنوان یک ابزار رفاه اجتماعی، بلکه بهسان چارچوبی انعطافپذیر برای پاسخ به نیازهای متنوع افراد عمل میکند.
بیمهشدگان این سازمان طیف گستردهای دارند؛ از کارگران و رانندگان گرفته تا زنان خانهدار، دانشجویان، کارفرمایان و صاحبان حرف و مشاغل آزاد. با این حال، بهطور کلی میتوان بیمهشدگان را به دو دستۀ اصلی تقسیم کرد: بیمهشدگان اجباری و بیمهشدگان خویشفرما که خود به بیمۀ اختیاری و بیمۀ صاحبان حرف و مشاغل آزاد تقسیم میشوند. هر یک از این بیمهها، با وجود اشتراک در برخی شرایط، تفاوتهای اساسی دارند که تأثیر مستقیمی بر حق بیمه، خدمات ارائهشده و نحوۀ ایجاد سابقه بیمهای دارند. شناخت دقیق این تفاوتها، گام نخست در بهرهمندی هوشمندانه از ظرفیتهای تأمین اجتماعی است و راه را برای برنامهریزی مؤثر برای آینده رفاهی افراد هموار میکند. تفاوتهای بیمه اجباری کارگران مشمول مادۀ ۱۴۸ قانون کار با بیمهشدگان اختیاری مشمول مادۀ ۴ قانون تأمین اجتماعی عبارتند از:
۱. بیمۀ بیکاری یکی از خدمات بنیادین بیمۀ اجباری است، اما در بیمۀ اختیاری چنین خدمتی پیشبینی نشده است.
۲. میزان حق بیمه در بیمۀ اجباری ۳۰ درصد تعیین شده، درحالیکه در بیمۀ اختیاری این رقم ۲۷ درصد است؛ چرا که سهم ۳ درصد مربوط به بیمۀ بیکاری در بیمۀ اختیاری کسر نمیشود.
۳. بیمۀ اجباری الزام قانونی دارد و مشمولان ناگزیر به پوشش بیمهای هستند، اما بیمۀ اختیاری، انتخابی داوطلبانه است و فرد شخصاً اقدام به خرید آن میکند.
۴. در بیمۀ اجباری، قراردادی میان سازمان و بیمهشده منعقد نمیشود، اما بیمۀ اختیاری بر پایه قرارداد و توافق میان طرفین شکل میگیرد.
۵. در بیمۀ اجباری، پرداخت حق بیمه میان کارگر و کارفرما تقسیم میشود؛ حال آنکه در بیمۀ اختیاری، کل مبلغ حق بیمه برعهدۀ شخص متقاضی است.
۶. در بیمۀ اختیاری، عدم پرداخت حق بیمه در موعد مقرر منجر به عدم ایجاد سابقۀ بیمهای میشود؛ اما در بیمۀ اجباری، اثبات رابطۀ کاری برای ایجاد سابقۀ کافی است و حتی در صورت کوتاهی کارفرما، بیمهشده میتواند برای احقاق حق خود به مراجع ذیربط مراجعه کند.
۷. با توجه به فقدان کارفرما در بیمۀ اختیاری، برخی خدمات مانند غرامت دستمزد ایام بیماری و مقرری بیمۀ بیکاری ارائه نمیشود، درحالیکه در بیمۀ اجباری، تمامی خدمات سازمان به بیمهشده تعلق میگیرد.
۸. در بیمۀ اجباری، مبنای کسر حق بیمه، دستمزد واقعی کارگر است، اما در بیمۀ اختیاری، دستمزد مبنای کسر حق بیمه بر اساس سن و سابقه متقاضی تعیین و به توافق طرفین میرسد.
۹. شرط استفاده از بیمۀ اختیاری، داشتن حداقل ۳۰ روز سابقه در سازمان تأمین اجتماعی است، درحالیکه بیمۀ اجباری به سابقۀ قبلی نیاز ندارد.
۱۰. در بیمۀ اختیاری، شرط سنی برای بیمهشده وجود دارد؛ متقاضی باید بین ۱۸ تا ۵۰ سال باشد و در صورت تجاوز از ۵۰ سال، به همان میزان سابقۀ بیمهای نیاز دارد. برای نمونه، فرد ۵۲ ساله باید حداقل دو سال سابقۀ قبلی داشته باشد تا مشمول بیمۀ اختیاری شود. در بیمۀ اجباری، سن اهمیتی ندارد و تنها رابطۀ کارگری و کارفرمایی، مشمولیت را تعیین میکند. لازم به ذکر است قانون کار مصوب ۱۳۶۹، حداقل سن ورود به کار را ۱۵ سال مقرر کرده و استخدام افراد کمتر از این سن ممنوع و مستلزم جریمه برای کارفرماست.
*نکته: کلیۀ خدمات سازمان تأمین اجتماعی، بهجز مواردی که مستلزم حضور کارفرما و کارگاه است، برای بیمهشدگان اختیاری فراهم است. این خدمات شامل مستمری بازنشستگی، مستمری ازکارافتادگی کلی، مستمری بازماندگان، کمکهزینۀ ازدواج و کفن و دفن و همچنین خدمات درمانی گسترده میشود و نقش اساسی در تضمین رفاه و امنیت بیمهشدگان ایفا میکند.
پرسشهای کلی
دستمزد مبنای کسر حق بیمه در بیمههای اختیاری چگونه تعیین میشود؟
دستمزد مبنای کسر حق بیمه در بیمههای اختیاری بر اساس توافق میان سازمان تأمین اجتماعی و متقاضی تعیین میشود. این دستمزد نباید از حداقل حقوق سال مربوط کمتر باشد و از هفت برابر آن نیز تجاوز نکند. تعیین میزان دقیق دستمزد با توجه به سن و سابقه بیمهای متقاضی صورت میگیرد تا امکان محاسبۀ صحیح حق بیمه و ایجاد سابقۀ بیمهای مناسب فراهم شود.
حداقل دستمزد مبنای کسر حق بیمه برای متقاضیان بیمۀ اختیاری چقدر است؟
حداقل دستمزد پذیرفته شده در بیمۀ اختیاری، یک و دو دهم (۱/۲) برابر حداقل حقوق سال مربوطه است. برای سال جاری، با توجه به مصوبۀ شورای عالی کار که حداقل حقوق ماهانه را ۱۰ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان تعیین کرده است، دستمزد مبنای کسر حق بیمه در بیمۀ اختیاری با احتساب افزایش ۲۰ درصد، معادل ۱۲ میلیون و ۴۸۰ هزار تومان خواهد بود. این رقم حداقل مرزی است که برای شروع و استمرار بیمۀ اختیاری لحاظ میشود.
آیا پذیرش بیمۀ اختیاری نیازمند ارائۀ مدارک اشتغال است؟
در بیمۀ اختیاری، خوداظهاری متقاضی دربارۀ حرفه و شغل خود برای سازمان کفایت میکند و سازمان هیچگونه تجسسی در این زمینه به عمل نمیآورد. بدینترتیب فرایند ثبتنام ساده و شفاف است و متقاضی میتواند بهراحتی اقدام به بیمه کردن خود نماید.
اولویت پوشش بیمهای با بیمۀ اجباری است یا اختیاری؟
بیتردید در اولویتبندی پوشش بیمهای، بیمۀ اجباری مقدم است. چنانچه فردی مشمول بیمۀ اجباری باشد، بیمۀ اختیاری او منتفی است و سابقۀ قابل قبول برای سازمان، بیمۀ اجباری وی خواهد بود. این اولویت تضمینکنندۀ رعایت قواعد آمرۀ قانون و حق بیمهشدگان است.
آیا شرایط بازنشستگی بیمۀ اختیاری با سایر بیمهها تفاوت دارد؟
خیر، شرایط بازنشستگی در بیمۀ اختیاری با سایر بیمهها، از جمله بیمۀ اجباری، یکسان است. مبنای محاسبۀ مستمری دو عامل است: سنوات پرداخت حق بیمه و میانگین دستمزد دو سال پایانی پرداخت حق بیمه. بدینترتیب بیمۀ اختیاری نیز مشمول همان قواعد و محاسبات مستمری بازنشستگی میشود.
آیا بیمهشدۀ اختیاری میتواند سالانه حقوق مبنای کسر حق بیمه را دلخواه افزایش دهد؟
خیر، میزان افزایش سالانه دستمزدها، از جمله دستمزد بیمهشدگان اختیاری، توسط مراجع قانونی بالادستی، مانند هیأت دولت و شورای عالی کار تعیین میشود. هیچ امکان قانونی برای افزایش خارج از سقف مقرر وجود ندارد و هرگونه تغییر باید با رعایت مجوزهای قانونی انجام شود.
آیا فرمول محاسبه مستمری بازنشستگی با تغییرات برنامۀ هفتم توسعه دچار تحول شده است؟
خیر، فرمول محاسبۀ مستمری بازنشستگی تغییر نکرده و تنها سنوات لازم برای بازنشستگی افزایش یافته است. بدینترتیب بیمهشدگان اختیاری میتوانند با شناخت دقیق این شرایط، برنامهریزی مطمئن برای آیندۀ رفاهی خود داشته باشند.
فرمول محاسبۀ مستمری بیمهشدگان اختیاری چگونه است؟
مطابق مادۀ ۷۷ قانون تأمین اجتماعی، فرمول محاسبۀ مستمری بازنشستگی عبارت است از میانگین دستمزد دو سال پایانی اشتغال ضربدر سنوات پرداخت حق بیمۀ تقسیم بر سی (۳۰). این فرمول شامل بیمهشدگان اختیاری نیز میشود و پایهای استوار را برای تعیین میزان مستمری فراهم میآورد.
آیا دوران سربازی و خدمت داوطلبانه در جبهه برای بیمۀ اختیاری هم احتساب میشود؟
بله، بر اساس استفساریه قانون اصلاح تبصرۀ مادۀ (۱۴) قانون کار، کلیۀ مشمولان قانون تأمین اجتماعی که تحت هر شرایطی حق بیمه پرداخت کرده باشند، از احتساب دوران سربازی و خدمت داوطلبانه بهرهمند میشوند. بدینترتیب سابقه خدمت نظامی و داوطلبانه نیز میتواند در محاسبۀ مستمری بازنشستگی بیمهشدگان اختیاری لحاظ شود.
پرسشهای مخاطبان
همسرم بیمهشده سازمان تأمیناجتماعی و دارای ۲۵ سال سابقه است. آیا درصورتیکه اقدام به بازخرید کند، میتوانند پنج سال باقیمانده را خودشان حق بیمه واریز کنند تا بازنشسته شوند؟
درصورتیکه بیمهشده اشتغالی نداشته و بهعنوان کارگر حق بیمه پرداخت نکند، امکان بیمۀ خویشفرما برای او وجود دارد. بیمۀ خویشفرما در صندوق ۵۰۰ به دو نوع تقسیم میشود: بیمۀ اختیاری و بیمۀ صاحبان حرف و مشاغل آزاد. بیمهشده میتواند با توجه به شرایط و ترجیح خود، یکی از این دو گزینه را برای ادامه پرداخت حق بیمه و تکمیل سابقۀ بیمه انتخاب کند. این موضوع این امکان را فراهم میآورد که فرد بدون نیاز به اشتغال رسمی، سوابق بیمۀ خود را تکمیل کند و مسیر بازنشستگی را پیگیری کند.
کارفرما هستم. با کارگر توافق کردهایم که او بیمه نشود و حق بیمه به صورت مستقل به او پرداخت شود تا خود را بیمۀ اختیاری کند. آیا چنین اقدامی قانونی است؟
خیر، پرداخت حق بیمه بهجای سازمان تأمین اجتماعی به شخص کارگر غیرقانونی است. حق بیمه جزو کسورات و مطالبات قانونی سازمان محسوب شده و صرفاً باید به خود سازمان پرداخت شود. این اقدام نهتنها مغایر با قانون است، بلکه موجب ساقط نشدن تعهدات کارفرما در قبال بیمۀ کارگر میشود. از نظر قانون، کارگر نیز نمیتواند از حق بیمۀ قانونی خود صرفنظر کند؛ بنابراین بیمۀ مشمولان قانون کار در هر شرایطی الزامی و واجب است و توافقات میان کارفرما و کارگر مبنی بر پرداخت حق بیمه بهصورت مستقیم به کارگر هیچ ارزش قانونی ندارد.
خانمی مجرد هستم. آیا میتوانم خود را بیمۀ اختیاری کنم و سپس مادرم را تحت کفالت خود قرار دهم؟ (مادرم در حال حاضر ۷۰ سال سن دارد)
بله، امکان بیمۀ اختیاری برای شما فراهم است و شما میتوانید مادرتان را تحت کفالت خود قرار دهید، مشروط بر آنکه او واجد شرایط قانونی کفالت باشد. شرایط کفالت شامل مواردی است که فرد بالای ۵۵ سال سن داشته باشد، یا ازکارافتادۀ کلی باشد، تمکن مالی نداشته و هیچ نوع مستمری دریافت نکند. دراینصورت بیمهگذار میتواند علاوهبر خود، والدین واجد شرایط خود را نیز تحت پوشش بیمه قرار دهد و از مزایای قانونی تأمین اجتماعی بهرهمند سازد.
